ACHEHNETWORK.COM – Salah saboh misteuri nyang gohlom teuhah sampoë uroë nyoë nakeuh hai asai mula phôn nan Acèh.
Teuma na nyang peugah nan Acèh nakeuh geupeupaneuk narit nibak Arab, Cina, Erupah, Hindiya. Teutapi, singkatan-singkatan nyan h’ana sumber asai nyang jeulah.
Seubeunajih meukayét deungön nan Acèh nyoë lê ahli nyang ka lheuëh geuseunidèk. Salah sidroë ahli nyang galak mita bhaih Acèh nakeuh Denis Lombard.
Meukeunayét deungön nan Acèh, Lombard geupeugah bahawa nan Acèh barô geuseubôt deungön pasti lam Suma Oriental nyang geukarang di Meulaka seukita thôn 1950 lé Tomé Pires nyang meubansa Portugéh.
Lombard seulheuëh nyan geupeugah bahawa narit Aceh geuija Achei.
Na meupadup thôn lheuëh nyan,lam buku nyang geutuléh uléh Barros nyang meujudôl Da Asia geuseubôt bahwa peungijaan narit Aceh deungön
Achei ka meungalami peurôbahan nyang meupeubleuë bunyoë bak ujông narit, ya’ni Achem.
Meupeubleuë bunyoë nyoë na cit meutuléh lam naseukah-naseukah di Èrupa abad 16, 17, ngön 18.
Lam naseukah-naseukah Èrupa bak abad-abad nyan narit Aceh geuija Achin an Atchin.
Teujeumah nyan; Bansa Acèh nakeuh saboh bansa nyang geupuga Nanggroë röt blah barat Pulo Ruja (Sumatera).
Bansa nyan asaigeuh nibak bansa Achemenia, bansa Achemenis meuasai di saboh bukét Kaukasus di Èrupa Teungöh.
Bansa Achemenia udép seukita 2500 Thôn seugohlom Masihi.
Bansa Achemenia saboh bansa nyang galak meuranto, sampoë bansa nyan meusipreuëk ban sigom Asiya, Afrika, Èrupa sampoë ‘an Pulo Ruja.
Saboh biëk teurônan minah u tanoh Parsiya, lheuëh nyan jeuët keu banga Parsiya, nyang saboh sukèë teuk minah u Pulo Ruja, lheuëh nyan lahé keuh bansa Acèh.
Bansa Acèh phôn-phôn that meuasai nibak bansa Achemenia-Parsia-Achèh. Teuntèë nyan kön saboh kebetulan, meunyö lheuëh nyan tanyoë tateumeung ukheuë seujarah migrasi manusiya dari Parsiya, bahkan seugohlom Raja Darius (521-486 Seugohlom Masihi) nyang mat kuwasa di Parsiya, konon meuagama Zoroasther.
Raja nyan geupuga sayeuëp pomeuréntahangeuh sampoë u Èrupa, Anatoliya, Meusé, Mèsopotamiya, an Indiya Barat.
Lam buku A History of World Societies geupeugah bahwa:
“They had created “world empire” encompassing of the oldest and most honored kingdoms and peoples of the ancient Near East.”
Teuma, na beutôi cit lagèë kheun jangeuën bang Rafly, ya’ni :
“Bèk taböh kada wangsa meutuwah// turônan meugah meuri-ri wangsa// khujja ngön majja lakap geupajah// turônan meugah darius raja”.
Sampoë ‘an jinoë, bukti seujarah nyan cit mantöng lam tanyöng-teumanyöng. Sabab, lam seujarah, sabé geuseubôt nan Parsiya lam seujarah Acèh, namun jareuëng nyang jeuët tarék keulayi ho arah seujarah Acèh seugohlom masihi atawa seugohlom Iseulam jitamöng u nanggroë nyoë.
Bak masa keurajeuën Dariyôh ngön aneukgeuh Xerxes (486-464 Seugolom Masihi), awaknyan ka geupuga saboh monarki keukuwasaan, nyang ka geuseubôt seubagoë “world empire” (keurajeuën dônya) hingga jeuët keu cikai beukai meupadup-padum boh keurajeuën di Timu Teungöh.
Lheuëh nyan Jamuda ngön Lilawangsa na geutuléh:
“Phôn teuka di tanoh Parsi (Iran-Irak jinoe). Sabab musabab neuteuka sampoë rôh geumeunanggroë lam pulo ruja.
Bak jameun Raja Darius neumat keurajeuën di Parsiya, bak masa nyan kuwasa keurajeuën Raja Darius luwah lagôyna mula phôn di Meusé trôh u Hindi sampoë u pulo Ruja.
Lam masa nyan keuh wangsa ureuëng bako-bako di nanggroë Parsiya neujak duëk u nanggroë blah röt barat pulo Ruja nyang dudoë neulakap Nanggroë Acèh.
Yôh goh nyan lam tanoh Achèh ka na Èliya-èliya Allah, nyang sabé nanggroë Achèh milék hareuta Èliya-èliya Allah”.
Teuma, jeuët tapeupasti bahawa asai usôi éndatu ureuëng Acèh nakeuh dari Parsiya nyang teuka u Pulo Ruja, saboh teumpat lheuëh nyan nyang geubôh nan Acèh.
Namun Nyang meunarék nakeuh meunyö beutôi bak jameun Raja Dariyôh nyang meuagama Zoroasther ka na Wali-Wali Allah di Acèh, maka nyang jeuët keu teunanyöng nakeuh, puë beutôi ka na agama nyang seumah Allah seugohlom Masihi??.
Sabab na nyang kheun bahwa Acèh tanoh Auliya.
Lagèë lam ca’é lagu bang Rafly:
“Han geumeukaphé ureuëng Acèh nyan/ Saweuëb bumoë nyan tanoh Auliya/ Geutém suët nyawöng peudöng kheun Allah/
Ka meunan reusam geutuëng pusaka…”.
Sayang that mandum seujarah nyan mantöng lagèë catatan prang.
Kegemilangan Acèh seubagoë salah saboh keurajeuën raya cuma calitra mamèh.
Na nyang meunarék bhaih Acèh, ya’ni simbôi agama nyang geupeukeukai lam suwasana dayah, seubagoë pusat sumber ileumèë agama Iseulam tempo doeloe (Jameun Dilèë).
Bak watèë Acèh jineuk jajah, mandum sukèë ngön ‘ulama di Acèh sipakat geulawan peunjajahan.
Meusabab nyan, konsèp banci that-that ureuëng Acèh keu peunjajahan, kön keureuna banci etnisitas atawa seujarah, teutapi sabab geulawan peunindasan atawa peunjajahan nakeuh saboh jihad.
Hai nyan geupeubukti lé Tgk Chik Panté Kulu deungön keunaranggeuh kitab Hikayat Prang Sabi ya’ni jeuët keu gairah seumangat ureuëng Acèh geulawan peunjajah deungön ideologi agama.
Lam konteks etnis, ureuëng Acèh nakeuh ureuëng nyang meujiwa kosmopolitan atawa jeuët geuteurimöng soë beuranggasoë atawa dumpuë sukèë bansa, untôk mengelompokkan etnisitas, sistem keurajeuën Acèh geususôn kependudukan atawa mukim meudasa nanggroë asai sukèë bansa nyan, lagèë nyang meutuléh lam hadih maja:
“Sukèë lhèë reutôh ban aneuk drang, Sukèë ja sandang jeura haleuba,
Sukèë tôk batèë na bacut bacut,
Sukèë imum peuët nyang gok-gok dônya”.
hadih maja nyan geuseubôt meumacam-bagoë sukèë bansa lam dônya nyang berdomisili atawa meumukim di Acèh.
Mandum meuhasé geupeusaboh uléh sultan Alaidin Riayatsyah Al Qahhar (1537-1565) di miyub alam/panji Iseulam an teulindông di miyub payông keurajeuën Acèh Darôsalam.
Bhaih asai usôi ureuëng Acèh, HM. Zainuddin (1961), geupeugah bahwa ureuëng dari sukèë Batak/Karèë geubeuntuk kawôm Lhèë Reutôh.
Ureuëng aséng laén lagèë Arab, Parsia, Turuki, Indiya Kléng (dagang), Meulayu seumeunanjông, Bugéh geubeuntôk kawôm Tôk Batèë, Sultan meuasai dari kawôm Tôk Batèë.
Kawôm meujampu dari Hindu an Batak Karèë geubeuntuk kawôm barô jeuët keu kawôm Ja Sandang.
Ulèë kawôm geulakap ngön nan panglima kawom, Seudangkan ureuëng Gayô, lagèë geupeugah lé Gerini (HM. Zainuddin, 1961) geupeuhubông deungön Dagroian sesuai deungön catatan- catatan Marcopolo.
Meunurôt gobnyan, Dagroian meuasai nibak narit drang – gayu, nyang meuhareutoë ureuëng Gayô.
Masyarakat udép ngön ho siuroë makén-ramè laju-laju.
Peurubahan nyan meupunca lam masyarakat nyan atawa musumber nibak luwa lingkungan masyarakat nyang meukeunayét.
Acèh na comparative advantage keureuna jeuët keu pusaran dônya, teumpat transit phôn seugohlom keumeukjak u laén teumpat lam wilayah Nusantara.***
Editor : ADM Acheh Network
Sumber : Berbagai sumber